Baineann cur chun cinn na Gaeilge ar bhonn uile-Éireann go príomhá le daoine - le fostaithe atá fostaithe chun tacú le cur chun cinn na Gaeilge, le hoibrithe deonacha, le pobal na Gaeilge in áiteanna éagsúla ar fud na tíre, leis na gréasáin shóisialta agus na deiseanna úsáide a chuirtear ar fáil dóibh le húsáid laethúil a bhaint as an Ghaeilge, leis an tacaíocht maoinithe a chuirtear ar fáil dóibh agus an timpeallacht ina bhfuil an Gaeilge a fhorbairt nó i bhfocal eile, dearcadh na n-údáras, dearcadh an mhórphobail agus dearcadh phobal na Gaeilge orthu féin. Beidh tionchar ag an Bhreatimeacht ar na nithe sin uilig, go háirithe ó Thuaidh, ach chomh mhaith leis sin i gceantair in aice leis an Teorainn ó Thuaidh agus ó Dheas, agus, i ndairíre, ar fud na hÉireann.
I dtús báire, cúpla focal fadúda na daoine iad féin. Tá Foras na Gaeilge buartha go mbeidh impleachtaí taistil ann dár bhfostaithe agus dár gcomhaltaí boird mar seo a leanas. Tá líon beag d'fhostaithe Fhoras na Gaeilge ina gcónaí i gceann amháin den dá dlínse agus cúraimí oibre orthu sa dlínse eile. Bíonn orthu taisteal thar an Teorainn ar bhonn laethúil. Ní fios go fóill an mbeidh moill nó bac ar thaisteal den chineál seo amach anseo. Ní fios ach an oiread cad iad na socruithe a bheidh i bhfeidhm le cead a thabhairt do dhaoine a bheith ina gcónaí lasmuigh den Aontas Eorpach agus fostaithe, nó ag obair, laistigh den Aontas Eorpach. Ní fios cad iad na socruithe a bheidh ann do dhaoine atá ina gcónaí sa Ríocht Aontaithe agus iad fostaithe san Aontas Eorpach. Tá castachtaí ag baint leis sin dúinne, agus ar ndóigh do na sé cheanneagraíochtaí.
Tá an t-airgeadra ina n-íoctar tuarastáil, an ráta málarta, cúrsaí pinsin, asbhaintí as tuarastáil, rochtain ar sheirbhísí leasa shóisialaigh agus rochtain ar sheirbhísí sláinte uilig san áireamh. Tá comhaltaí boird agus fostaithe de chuid Fhoras na Gaeilge lonnaithe i nDún na nGall a mbíonn orthu taisteal trí dhlínse an Tuaiscirt mar chuid dá gcuid oibre go minic. Ní fios go fóill an mhoill nó na bacanna a chuirfear ar na daoine sin a bhíonn ag dul trí dhlínse amháin agus ceann scríbe acu insan dlínse eile.
Táimid buartha go mbeidh tionchar ag sin uilig ar dhaoine a bheidh sásta fostú a ghlacadh le heagraíochtaí Gaeilge, le Foras na Gaeilge, agus leis na sé cheanneagraíocht. Tá sé deacair go leor faoi láthair daoine a mhealladh le bheith ag obair le heagraíochtaí Gaeilge gan na castachtaí breise seo. Mar sin, cé nach gcuirfidh ceann ar bith de na nithe thuasluaite isteach go díreach ar chur chun cinn na Gaeilge ar bhonn uile-Éireann, bainfidh siad d'éifeachtacht na n-iarrachtaí sin. Déanfaidh siad an obair níos casta, níos deacra, níos neamhtharraingtí agus níos fadálaí.
Lena chois sin, tugann suas le 9,000 dalta scoile cuairt ar champaí Gaeltachta i nDún na nGall achan bhliain, agus an chuid is mó acu sin as Sé Chontae an Tuaiscirt. Ní fios cén tionchar a imreoidh an Breatimeacht ar sin. Má bhíonn na cuairteanna sin níos costasaí agus níos deacra a dhéanamh beidh laghdú ar líon na ndaoine a rachaidh agus laghdú, dá réir, ar líon na ndaoine a bheidh ag dul don Ghaeilge sa phobal ó Thuaidh. Beidh impleachtaí airgeadais ann feasta do phobal na Gaeltachta. Nach gcuireann na coláistí samhraidh go mór le turasóireacht sa cheantar Gaeltachta sin? I láthair na huaire, bíonn moill fhada idir Tír Eoghain agus Dún na nGall gach deireadh seachtaine sa samhradh le cuairteoirí ag taisteal go Dún na nGall, sin méid an tráchta go díreach gan bac ar bith ann i dtaca leis an Teorainn de.
I dtaca le soláthár oideachais tras-Teorainn de, bíonn daoine sna contaetha cois Teorann ag brath go mór ar sholáthar oideachais lán-Ghaeilge ag an trí léibhéal insan dá dhlínse. An mbeidh cead ag páistí ó dheisceart Ard Mhacha agus ó Lios na Scéithe taisteal go Gaelscoil áirithe i Muineachán, ó Gaelscoil Uí Dhochartaigh ar an Trá Bhán go Choláiste Ailigh i Leitir Ceannáin, nó ó na trí Ghaelscoil i nDoire go Ghaelcholáiste Chineál Eoghain in Inis Eoghain, mar a tharlaíonn san am atá i láthair? Murar féidir leis an taisteal thar Teorann seo a réiteach beidh impleachtaí móire aige sin do chumas tuismitheoirí teacht ar Gaeloideachas dá gcuid páistí agus impleachtaí d'earnáil na Gaelscolaíochta Thuaidh agus Theas dá réir. Tá na tuismitheoirí ag brath ar na hinstitiúidí thar Teorann agus tá na hinstitiúidí ag brath ar na daltaí feasta.
Do phobal Dhún na nGall agus do Ghaeltacht Dhún na nGall atá ag iarraidh stáidéar a dhéanamh ar an nGaeilge, tá Ollscoil Ulaidh, Ollscoile na Ríona i mBéal Feirste agus Coláiste Ollscoile Naomh Muire i mBéal Feirste. Tá siadsan ar na roghanna is minicí a dhéantar. Cuireann sé go mór leis an soláthar sna trí institiúid seo scoláirí sa Ghaeltacht a bheith i dtimpeallacht na hOllscoile. Déanann cuid de na scoláirí seo cónaí sa Tuaisceart. Téann siad ag obair in earnáil na Gaeilge insan Tuaisceart agus in earnáil na Gaelscolaíochta. Cuireann siad go mór le timpeallacht na Gaeilge ó Thuaidh. Má stadfar é seo, bheidh tionchar aige seo ar líon na ndaoine a mbeadh cumas sa Ghaeilge acu agus a bheidh ar fáil le bheith páirteach i ngluaiseacht na Gaeilge ó Thuaidh.
Rinneadh trácht cheana ar an Chairt Eorpach. Gan Acht Gaeilge, is í an Chairt Eorpach do Theangacha Réigiúnacha nó Mionlaigh an phríomhchosaint agus an príomhspreagadh don Stát ó Thuaidh seirbhísí a sholáthar agus a chur ar fáil don Ghaeilge. Ní chairt de chuid an Aontas Eorpaigh í an Chairt Eorpach, baineann sí le Comhairle na hEorpa atá neamhspleách ar an Aontas Eorpach. Cé nach leis an Aontas Eorpach an Chairt, tá cuid mhaith de na caighdeán inti bunaithe ar dea-chleachtas i dtíortha san Aontas Eorpach. Tá an-bhuaireamh ann ó Thuaidh nach mbeidh i gceist leis an Bhreatimeacht ach tús - tús le gluaiseacht imeachta ó struchtúir eile Eorpacha, diúltú de chaighdeán idirnáisiúnta agus forbairt dhearcadh cúng neamhspleáchais agus insan timpeallacht sin, in éagmais reachtaíocht Gaeilge ó Thuaidh, ní bheidh cosaint ann don Ghaeilge nó do chainteoirí Gaeilge ó Thuaidh.
Maidir le cur chuige tras-Teorainn, ní fios go fóill an tionchar a bheidh ag an Bhreatimeacht ar na comhlachtaí forfheidhmithe tras-Teorainn. Ní fios cé acu a d'fhéadfadh Rialtas na Breataine a éifeacht a laghdú nó an maoiniú dóibh a laghdú.
Tá barraineachtaí scála i gceist maidir le cur chun cinn na Gaeilge ar bhonn tras-Teorainn agus is céim siar shuntasach a bheadh i gceist dá gcaillfí seo.
Ó bunaíodh Foras na Gaeilge 16 bliana ó shin, tá an cur chuige uile-Éireann i ndiaidh cur go mór le gluaiseacht na Gaeilge ar dhá thaobh na Teorann. Tá an-mhórán foghlama déanta ag díograiseoirí óna chéile ar fud na tíre. Tá deis curtha ar fáil do phobal an Tuaiscirt leas a bhaint as forbairtí ó Dheas, macasamhail forbairtí foclóra, téarmaíochta, téacsleabhar, gan trácht ar mhodhanna oibre, oiliúint agus taighde. Cé nach mbeidh bagairt láithreach ann do na rudaí seo, de réir a chéile, dá fhada ó chéile a bhogann an dá Stát, de dheacra a bheidh sé a bheith ag gluaiseacht anonn is anall thar an Teorainn agus is deacra a bheidh sé buntáistí an chur chuige uile-Éireann sin a thabhairt in éifeacht. Tá pobal na Gaeilge sa dá dhlínse ag brath ar chleachtóirí i réimse na n-ealaíon, an oideachais, an spóirt, na meáin, an cheoil agus na teilifíse ar fud an oileáin le riar ar riachtanais an oileáin ar fad.
Tá líon na gcleachtóirí ar féidir leo gníomhú trí mheán na Gaeilge ar fud an oileáin beag go leor. Dá réir sin, bíonn pobal na Gaeilge sa dá chuid den oileán ag brath go minic ar chleachtóirí ón dlínse eile, ag brath ar iad a bheith ar fáil, ábalta, sásta agus spreagtha le freastal a dhéanamh ar phobal na Gaeilge sa dlínse eile. Ar ndóigh, is é pobal na Gaeilge ó Thuaidh is mó a bheidh thíos leis seo mura mbeidh na cleachtóirí sin ar fáil. Tá cleachtóirí lonnaithe ó Thuaidh fosta i réimse na hiriseoireachta, an cheoil agus na n-ealaíon a bhfuil pobal na Gaeilge ar fud na tíre agus ó Dheas ag brath orthu.
Maidir le stádas na Gaeilge san Aontas Eorpach, beidh deiseanna fostaíochta do lucht aistriúcháin agus eile atá ar fáil san Aontas Eorpach ag méadú sna blianta beaga atá romhainn, de réir mar a chuirtear deireadh le moilliú ar an stádas oifigiúil don Ghaeilge san Aontas Eorpach. Is deiseanna iad sin a bhí ceilte ar lucht na Gaeilge ó Thuaidh. Dá réir sin, beidh buntáiste breise a bhaineann leis an nGaeilge ceilte ar phobal na Gaeilge ó Thuaidh. Tá deiseanna fostaíochta ar cheann de na hargóintí is láidre do chur chun cinn na Gaeilge i measc na hóige agus i measc thuismitheoirí. Cuireann deiseanna fostaíochta idirnáisiúnta an Ghaeilge ar chomhchéim le teangacha Eorpacha eile. Mura mbaineann an argóint sin leis an phobal ó Thuaidh, déanfaidh sé lagú ar stádas na Gaeilge sna scoileanna agus sna hollscoileanna. Nuair a imeoidh an Ríocht Aontaithe as an Aontas Eorpach, ní bheidh tír ar bith eile ann leis an Bhéarla a iarraidh mar theanga oifigiúil.
An mbeidh ar Rialtas na hÉireann an stádas sin a iarraidh don Bhéarla? Má dhéanann siad sin, beidh deireadh leis an stádas oifigiúil don Ghaeilge atá le teacht in 2021. Tá ráite linn nach dtarlóidh sin, ach is riosca atá ann mar sin féin. Ó thaobh an chúlú eacnamaíochta a d'fhéadfaí tarlú de bharr an Bhreatimeachta, tá contúirt ann go dtarlóidh sé sin ó Dheas agus is léir ón chúlú eacnamaíochta is déanaí, an ceann atá in ainm a bheith díreach thart, má bhíonn ciorruithe Rialtais le déanamh ó Dheas, gurb í an Roinn Ealaíon, Oidhreachta, Gnóthaí Réigiúnacha, Tuaithe agus Gaeltachta an Roinn is túisce agus is troime a bhuailfear. Is léir gurb í an Ghaeilge sa Roinn sin is túisce agus is troime a bhuailfear. Is léir gurb iad Foras na Gaeilge agus na heagraíochtaí Gaeilge eile atá ag plé leis an earnáil is túisce agus is troime a bhuailfear sa chomhthéacs sin.
Tá dochar mór déanta do ghluaiseacht na Gaeilge ó thosaigh ciorruithe in 2008. Tá €7 milliún bainte d'ár mbuiséad agus ta ár mbuiséad le haghaidh deontais laghdaithe le níos mó ná 40%. Dá mbeadh sin ag tarlú sna blianta beaga atá romhainn de bharr cúlú eacnamaíochta eile, bheadh sé tubaisteach don Ghaeilge ar fud an oileáin. I gcomhthéacs an chúlaithe eile, an mbeadh an €7 milliún atá geallta don pholasaí don oideachas Gaeltachta ar fáil? An mbeadh na hacmhainní breise atá i ngeallúint do na limistéir pleanála teanga sa Ghaeltacht ar fáil? Cá bhfios? An dtosóidh pobal na Gaeltachta ag dul ar imirce arís eile de bharr géarchéim eacnamaíochta? An dtiocfaidh slua mór abhaile as an Bhreatain nó as an Albain chun na Gaeltachta le fanacht taobh istigh den Eoraip? An gcuirfidh sin tuilleadh brú ar an bpróiseas pleanála Gaeilge sa Ghaeltacht?
I dtaca le craolacháin dó, níl a fhios againn cé acu a bheidh tionchar ag an Bhreatimeacht ar chúrsaí craolacháin, teilifís agus raidió. Taobh amuigh den chorrchlár ar BBC, tá pobal na Gaeilge ó Thuaidh ag brath go hiomlán ar RTE agus ar TG4 dá soláthar Gaeilge. An leanfaidh an cur chuige reatha? Níl a fhios againn. An mbeidh cead ag TG4 craoladh thar an Teorainn seachas trí Sky? Níl a fhios againn.
B'fhéidir go mbaineann an chontúirt is mó don Ghaeilge leis an timpeallacht ina bhfuil sí ag forbairt. Is é an líon mór de nithe beaga a fhágfaidh an timpeallacht neamhfháilteach ó Thuaidh go háirithe. Beidh pobal Gaeltachta Dhún na nGall gearrtha amach ó phobal na hÉireann, Thuaidh agus Theas, de bharr chúrsaí taistil, an ráta malairte agus bacanna a bhaineann le cúrsaí oideachais. Beidh pobal Gaeilge an Tuaiscirt gearrtha amach ón gcuid eile de phobal Gaeilge na hÉireann de bharr chúrsaí taistil, an ráta malairte agus bacanna a bhaineann le cúrsaí oideachais agus fostaíochta trí Ghaeilge. Beidh níos lú cosantaí don Ghaeilge ó Thuaidh agus níos lú tacaíocht di ón mhórphobal dá bharr. De réir a chéile, ní bheidh sochaí an Tuaiscirt agus Rialtas na Breataine á meas féin de réir caighdeáin Eorpacha. Ní bheidh an tionchar céanna, nó an cailliúint cliú céanna, ag comparáidí staitisticiúla idir Rialtas na Breataine agus rialtais eile de chuid na hEorpa i réimsí an oideachais, na dteangacha, na gcearta don saoránach agus dá réir sin. Beidh, thar am, ceangal níos lú ag an bpobal ó Thuaidh le pobal an Deiscirt i gcoitinne agus, de réir sin, níos lú tacaíocht ón ghnáthphobal ó Thuaidh don Ghaeilge mar rud atá ábhartha dá saoil.
Déarfaidh mé cúpla focal faoi caidé mar is féidir dul i ngleic le hiarmhartaí an Bhreatimeachta san am atá i láthair. I ndáiríre, níl mórán uilig gur féidir lenár macashamhail a dhéanamh. Is cinnte nach mbeidh an Breatimeacht ina chuidiú don Ghaeilge. Is cinnte go gcruthóidh an Bhreatain mar deacrachtaí go leor don teanga agus do dhaoine a oibríonn léi. Agus muid ag amharc ar an mbealach is fearr le plé leis na dúshláin is mó a thiocfaidh ar an mbealach, is próiseas measúnaithe rioscaí is mó atá i gceist de bharr na héiginnte.
Beimid ag cur comhairle ar an Rialtas ó Thuaidh maidir le reachtaíocht don Ghaeilge mar chosaint don Ghaeilge. Beimid ag forbairt pleananna le dul i ngleic le buntáistí agus míbhuntáistí an ráta malairte. Beimid ag cur chás na Gaeilge i láthair an dá Rialtas, ionadaithe polaitiúla agus na meáin i dtaca leis an gceist seo sna míonna agus sna blianta atá amach romhainn. Beimid ag déanamh infheistíochta sa teicneolaíocht le nach mbeimid ag brath ar thaisteal agus ar phostas. Beimid ag coinneáil súil ghéar ar chúrsaí fostaíochta dár bhfostaithe fhéin agus do fhostaithe na gcinn-eagraíochtaí.
I ndeireadh na dála, tuigeann muid gur mhioncheist í cur chun cinn na Gaeilge sa mhórdhíospóireacht i leith an Bhreatimeachta do Rialtas na Breataine agus, go pointe, do Rialtas na hÉireann.