Cuirtear samplaí ó bhailiúchán na nDoiciméad Leagtha (gach deich mbliana ó na 1920idí ar aghaidh) i láthair sa taispeántas seo. Ina theannta sin, tugtar léargas ann ar roinnt de na himeachtaí suntasacha i sochaí na hÉireann le 90 bliain anuas.
Na 1920idí
Ordú i dTaobh Príosún Chill Mhaighneann (Dúnadh), 1929
Rinneadh Príosún Chill Mhaighneann, a bhí ag feidhmiú ó dheireadh an 18ú haois, a dhíchoimisiúnú mar phríosún i ndiaidh Chogadh Cathartha na hÉireann, agus dúnadh go foirmiúil é in 1929. Osclaíodh an príosún an chéad lá riamh in 1796 mar an príosún nua contae le haghaidh Bhaile Átha Cliath, agus is ann a choinnítí féichiúnaithe, gadaithe, lucht óil, lucht déirce agus striapacha agus a chuirtí príosúnaigh a fuarthas ciontach as dúnmharú agus robáil fhoréigneach chun báis go poiblí trína gcrochadh.
Taobh istigh de Chill Mhaighneann freisin bhíodh daoine ar gearradh pianbhreith orthu chun iad a aistriú chuig coilíneachtaí pionósacha san Astráil sa chéad chuid den 19ú haois, chomh maith le príosúnaigh a bhí á gcoimeád ar chionta déirce agus gadaíochta bia i rith an ghorta. Choinnítí príosúnaigh pholaitiúla i gCill Mhaighneann freisin, agus bhí go leor de cheannairí na hÉireann ó Éirí Amach 1798, 1803, 1848, 1867 agus 1916 faoi choimeád sa phríosún. Bhí Robert Emmet, ceannaire Éirí Amach 1803 in aghaidh na mBriotanach, i measc cuid de na pearsana móra a bhí faoi choimeád i bPríosún Chill Mhaighneann, agus coinníodh ann é sular cuireadh chun báis é ar Shráid Thomáis an 20 Meán Fómhair 1803.
Cuireadh roinnt príosúnach chun báis i gCill Mhaighneann féin. Ón 3 Bealtaine go dtí an 12 Bealtaine 1916, chuir scuad lámhaigh 14 cheannaire ó Éirí Amach na Cásca chun báis i gClós na mBristeoirí Cloch, agus, tar éis Chogadh Cathartha na hÉireann cúpla bliain ina dhiaidh sin, cuireadh príosúnaigh Phoblachtacha a bhí i gcoinne an chonartha chun báis trí ordú ó Rialtas Shaorstát Éireann. I measc na bpríosúnach eile a bhí i bPríosún Chill Mhaighneann bhí James Napper Tandy, Charles Steward Parnell, an Chuntaois Markievicz, agus Éamon de Valera, an príosúnach deiridh a scaoileadh amach as Príosún Chill Mhaighneann agus a bhí mar Thaoiseach agus mar Uachtarán na hÉireann ina dhiaidh sin. Dúnadh an príosún go gairid i ndiaidh de Valera a scaoileadh saor an 16 Iúil 1924.
Smaoinigh Bord Príosúin na hÉireann ar Chill Mhaighneann a athoscailt mar phríosún i rith na 1920idí. Ach tréigeadh na pleananna sin, agus, ar an 1 Lúnasa 1929, rinne an tAire Dlí agus Cirt, James FitzGerald-Kenney ordú trínar dúnadh an foirgneamh go foirmiúil (is féidir sliocht de sin a fheiceáil thuas). I ndiaidh don phríosún dúnadh, ba ghearr nach raibh i gCill Mhaighneann ach na ballaí. In 1936, rinneadh moltaí an príosún a leagan go talamh ach tréigeadh na moltaí sin mar gheall ar na costais arda a bheadh i gceist. I ndeireadh na 1930idí cuireadh spéis mhéadaithe i gcaomhnú an láithreáin le togra ó Chumann Uaigheann na Laochra Gael chun an láthair a fhorbairt mar áit chuimhneacháin d’Éirí Amach 1916, ach cuireadh ar athlá é sin nuair a bhris an Dara Cogadh Domhanda amach. Tar éis an chogaidh, moladh i suirbhé seandálaíochta a choimisiúnaigh Oifig na nOibreacha Poiblí go ndéanfaí an príosún, cé is moite de chlós an phríosúin agus cillíní a bhí tábhachtach ó thaobh na staire de, a leagan go talamh.
Ach ar ámharaí an tsaoil, ní dhearnadh é sin. In ionad sin, in 1958, bunaíodh grúpa deonach ar ar tugadh Cumann Athchóirithe Phríosún Chill Mhaighneann agus pleananna acu an príosún a dheisiú agus é a athfhorbairt mar iarsmalann. Sna deich mbliana ina dhiaidh sin, cuireadh na pleananna sin i bhfeidhm, agus in 1971, bhí bailchríoch ar an athchóiriú deiridh agus osclaíodh an láthair don phobal mar iarsmalann faoi stair an náisiúnachais in Éirinn. Lean Cumann Athchóirithe Phríosún Chill Mhaighneann ag bainistiú an phríosúin suas go dtí lár na 1980idí, agus ag an bpointe sin ghlac Oifig na nOibreacha Poiblí cúram as reáchtáil an phríosúin. Go dtí an lá atá inniu ann, leanann Príosún Chill Mhaighneann ag feidhmiú mar shéadchomhartha náisiúnta agus tá bailiúchán d’ábhar náisiúnach agus poblachtach as Éirinn a bhfuil tábhacht náisiúnta leis san iarsmalann. Tá sé ar cheann de na háiteanna is fearr le cuairteoirí cuairt a thabhairt air i mBaile Átha Cliath faoi láthair.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL066755
Na 1930idí
An tOrdú chun Diúitéthe do ghearradh go práinneach (Uimh. 1), 1932
Toghadh páirtí Fhianna Fáil, faoi cheannaireacht Éamon de Valera, i rialtas sna 1930idí. Ón tús ar fad, bhí fonn orthu cuid de chonradh 1921 a meas siad a chuir srian ar neamhspleáchas na hÉireann a chur as feidhm. Chun é sin a bhaint amach, leasaigh de Valera an bunreacht chun an tAirteagal inar ceanglaíodh ar chomhaltaí nuathofa Mionn Dílseachta a thógáil sula bhféadfaidís a suíochán a ghlacadh sa Dáil nó sa Seanad a bhaint amach, agus ag an am céanna tugadh ísliú céime do phost Sheanascal Shaorstát Éireann trí dhlúthchara nár ghlac le hoifig riamh agus nár chomhlíon aon fheidhm oifigiúil riamh a cheapadh.
Cuireadh deireadh leis an bpost níos déanaí in 1937.
Bhí tábhacht mhór leis an gcinneadh aisíocaíochtaí na nAnáidí Feirme a choinneáil siar. Bhí na hAnáidí Feirme ann de bharr na n-iasachtaí a thug rialtas na Breataine faoi na hAchtanna Talún ag deireadh an 19ú haois agus ag tús an 20ú haois ionas go mbeifí in ann cur ar chumas feirmeoirí tionónta na hÉireann talamh a cheannach. Ba choinníollacha faoi chonradh 1921 ar aontaigh rialtas Cosgrave roimhe sin leo a gcuid aisíocaíochta, mar aon le híocaíochtaí a rinneadh i dtreo sciar an tSaorstáit den fhiachas poiblí. Ghlan Comhaontú Londain in 1925 na fiachais go léir a bhí le híoc ag rialtas an tSaorstáit; mar sin féin, níor cuireadh na hanáidí talún san áireamh ansin, agus lean an Saorstát ag íoc na n-iasachtaí ar ais ar feadh seacht mbliana eile. Ar theacht in oifig dó mar Thaoiseach, d’fhógair de Valera go mba chóir na hanáidí talún a neamhniú in éineacht leis na fiachais eile a bhí le híoc, agus shocraigh sé íocaíocht na n-anáidí a choinneáil siar as sin amach. D’eascair an Cogadh Trádála Angla-Éireannach as an gcinneadh sin (tugtar an Cogadh Eacnamaíoch air freisin).
Nuair a theip ar rialtas an tSaorstáit na hiasachtaí a aisíoc, ghearr an Bhreatain dleachtanna iompórtála suntasacha ar earraí Éireannacha a bhí ag teacht isteach sa tír d’fhonn a gcuid caillteanais a chúiteamh, agus ar ndóigh rinne an Saorstát an rud ceannann céanna freisin. In 1932, rith rialtas an tSaorstáit an tAcht chun Diúitéthe Do Ghearradh go Práinneach, 1932, a cheadaigh dóibh, i measc rudaí eile, “diúité custum, de pé méid is oiriúnach leo, do ghearradh, go gcoinníollacha, teoranta, ais-tarraicí, liúntaisí, saoirsí no rátaí tosaíochta, no dá n-éamuis, ar aon tsaghas no saghsanna áirithe earraí a hiomportálfar isteach i Saorstát Éireann lá áirithe no dá éis agus, más earraí is ionchurtha fé aon diúité eile custum na hearraí sin, an chéad diúité sin a luaidhtear do ghearradh amhlaidh i dteanta no in ionad an diúité eile sin”.
Cuireadh tús le cainteanna idir an Saorstát agus an Bhreatain chun réiteach a fháil ar an gcogadh trádála, ach ba ghearr gur thit na cainteanna as a chéile tar éis easaontuithe maidir le bord breithiúnais a bhunú, agus rialtas na Breataine ag áitiú go mbeadh ionadaithe as Comhlathas na Breataine ar an mbord, ach ní raibh De Valera sásta comhaontú leis an téarma sin. Sna cúig bliana ina dhiaidh sin, rith rialtas an tSaorstáit roinnt orduithe reachtúla, lena n-áirítear an tOrdú chun Diúitéthe Do Ghearradh go Práinneach (Uimh. 1), (pictiúr thuas), a ritheadh an 25 Iúil 1932 agus inar ceadaíodh dleachtanna a ghearradh ar mhuiceoil, táirgí muiceola, táirgí guail, siúcra, stroighin, trealamh leictreach, agus ar innealra déanta cáise, agus leis sin éascaíodh athruithe ar dhleachtanna ar phrátaí a allmhairíodh as an mBreatain Mhór agus as Tuaisceart Éireann.
Ar an iomlán, níor fhulaing an Bhreatain go mór mar gheall ar na dleachtanna a gearradh ar earraí allmhairithe as Éirinn. Bhí an Saorstát, ar an lámh eile, ag brath go mór ar a gcuid táirgí a onnmhairiú chuig an mBreatain, agus margadh na Breataine ag ceannach suas le 90% d’earraí onnmhairithe na hÉireann. Toisc iad a bheith ag brath chomh mór sin ar mhargaí na Ríochta Aontaithe, nach raibh toilteanach anois tuilleadh airgid a íoc ar tháirgí Éireannacha, d’fhulaing an Saorstát go tromchúiseach mar thoradh ar an gcogadh.
Cuireadh deireadh leis an gCogadh Eacnamaíoch, a mhair ar feadh cúig bliana ar fad, i ndiaidh brú ó onnmhaireoirí na Breataine agus ó fheirmeoirí na hÉireann ar a gcuid rialtais faoi seach, agus síníodh an Comhaontú Trádála Angla-Éireannach an 25 Aibreán 1938. Luadh i dtéarmaí an chonartha go gcuirfí deireadh leis na taraifí a bhí á ngearradh ag rialtais na hÉireann agus na Breataine araon agus go socrófaí an chonspóid faoi aisíoc na n-anáidí talún trí íocaíocht aonuaire £10,000,000 ó rialtas na hÉireann. Tugadh cead freisin sa chonradh trí chalafort a thabhairt ar ais d’Éirinn – Cuan Bhaile an Chaisleáin i gCo. Chorcaí, Inis Píc gar don Chóbh agus Loch Súilí i nDún na nGall – a bhí coinnithe ag rialtas na Breataine faoi théarmaí chonradh Angla-Éireannach 1921. In ainneoin na hanacra a bhí á cur ar mhuintir na hÉireann de bharr an Chogaidh Eacnamaíoch, chonacthas an conradh mar éacht mór d’Fhianna Fáil, a d’fhan i gcumhacht suas go dtí tús 1948.
25 Iúil 1932
Tógtha ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL057132
Na 1940idí
Na Rialacháin fán Acht um Réamhchúram in aghaidh Aer-Ruathar 1939 (Deontais faoi Alt 58)
I rith an Dara Cogadh Domhanda ar fad, bhí beartas oifigiúil neodrachta ag Éirinn. Mar sin féin, toisc go raibh an Ríocht Aontaithe i mbun cogaíochta leis an nGearmáin, b'éigean d’Éirinn a bheith ullmhaithe le haghaidh aer-ruathar, agus, go deimhin, chaith brainse Luftwaffe na Gearmáine buamaí ar an bPoblacht roinnt uaireanta idir 1940 agus 1941.
I measc na n-ionsaithe bhí ionsaí aer-ruathair an 26 Lúnasa 1940 i gContae Loch Garman, inar maraíodh triúr, agus as ar íoc rialtas na Gearmáine cúiteamh £9000 in 1943, chomh maith le buamáil sa Mhí, i gCeatharlach, i gCill Dara, i gCill Mhantáin, i Loch Garman agus i mBaile Átha Cliath ón 1 go dtí an 3 Eanáir 1941. Maraíodh triúr i gCeatharlach, agus gortaíodh roinnt i rith na n-ionsaithe. Tharla an t-ionsaí ba mheasa an 31 Bealtaine 1941 nuair a caitheadh ceithre bhuama de chuid na Gearmáine ar Thuaisceart Bhaile Átha Cliath, agus maraíodh 28 duine. Tar éis an chogaidh, ghlac Iarthar na Gearmáine freagracht as an ruathar sin, agus d’íoc siad os cionn £300,000 i bhfoirm cúitimh. Tuigtear anois gur de bharr earráidí loingseoireachta agus spriocanna contráilte a tharla na hionsaithe.
Ritheadh Acht um Réamhchúram in aghaidh Aer-Ruathar in Éirinn in 1939 agus ba shamhail dhíreach é den Acht a ritheadh dhá bhliain níos túisce sa Ríocht Aontaithe. Faoin Acht, b’éigean do chomhlachtaí áitiúla ainmnithe scéimeanna réamhchúraim in aghaidh aer-ruathar a ullmhú agus a chur faoi bhráid an Aire Cosanta ina sonrófaí conas a thabharfaí cosaint do shaoránaigh agus do réadmhaoin i gcás ina dtarlódh aer-ruathar. Tugadh cumhachtaí leis an Acht d’údaráis áitiúla chun cabhrú leo réamhchúraim in aghaidh aer-ruathar a chur i gcrích, lena n-áirítear ligean dóibh réadmhaoin a fháil chun iad a fhorbairt mar fhoscadáin phoiblí (fad is gur tugadh fógra agus cúiteamh don úinéir), agus inar tugadh cuntas ar a gcuid freagrachtaí chun cuidiú le saoránaigh a aslonnú. Iarradh leis freisin go ndéanfaí soilse a mhúchadh nó a dhéanamh doiléir i rith tréimhsí dorchadais.
Faoin Acht, iarradh freisin ar fhostóirí foscadáin aer-ruathair a fhorbairt chun fostaithe a chosaint, agus leis an Acht rinneadh íocaíochtaí deontais as costais a bhain le foscadáin a thógáil agus a choinneáil ag imeacht. Chun ullmhú d’aer-ruathair a d’fhéadfadh tarlú, tógadh foscadáin trinsí agus os cionn talún, agus forbraíodh íoslaigh gnóthaí príobháideacha freisin le húsáid mar fhoscadáin. Tugadh tús áite do chathracha agus do limistéir uirbeacha, go háirithe i mBaile Átha Cliath agus i limistéir ar an gcósta thoir. Is beag foscadán aer-ruathair, má bhí ceann ar bith ann, a bhí faoin tuath in Éirinn.
Sa phictiúr thuas feicfidh tú sliocht as sraith rialachán, dar dáta an 23 Feabhra 1940, agus a shínigh Seán Moylan, Rúnaí Parlaiminteach don Aire Cosanta agus Seán T. Ó Ceallaigh, Aire Airgeadais, a foilsíodh faoi alt 58 den Acht um Réamhchúram in aghaidh Aer-Ruathar in Éirinn, 1939, inar íocadh deontais le fostóirí d’fhonn costais a bhain le soláthar foscadh aer-ruathair d’fhostóirí a chumhdach. Leagadh síos sna rialacháin sin faisnéis maidir leis na “caighdeáin a ceapadh” a bhain le costais a bhí ar an bhfostóir as foscadáin aer-ruathair a sholáthar dá gcuid fostaithe. Tá foráil sna rialacháin freisin le haghaidh eisceachtaí áirithe i dtaca leis na caighdeáin cheaptha, lena n-áirítear caiteachas farasbairr ag eascairt as cásanna bonneagair chasta san fhoirgneamh a bhí le húsáid mar fhoscadán aer-ruathair nó i dtaca le fadhbanna ag eascairt as úsáid an fhoirgnimh ó lá go lá, an láithreán ar a bhfuil sé tógtha, nó an cineál ithreach ar a bhfuil sé suite, nó i gcásanna eile nuair nach mba leor na caighdeáin a leagadh síos roimhe seo chun foscadh a thabhairt don líon daoine a bhí fostaithe gan costas breise a tharraingt ar an bhfostóir. D’fhéadfadh foscadáin a forbraíodh go sonrach chun cóiríocht a chur ar fáil do dhaoine a gortaíodh nó do dhaoine a bhí ag gabháil do Sheirbhísí Réamhchúraim Aer-Ruathar a bheith díolmhaithe ó na caighdeáin cheaptha freisin, i gcás go raibh an tAire sásta go raibh an caiteachas farasbairr riachtanach.
Go dtí an lá atá inniu ann, tá foscadáin fós scaipthe ar fud na cathrach, agus cuid mhaith foscadán faoi fhoirgnimh éagsúla i mBaile Átha Cliath, ina measc in íoslaigh Theach Mary Aikenhead ar Shráid San Séamas agus faoi shiopa Vero Moda ar Shráid Grafton. Tuairiscíodh go raibh an t-íoslach i Stáisiún Heuston ar fáil freisin mar fhoscadán poiblí i rith na hÉigeandála.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL053255
Na 1950idí
Moltaí i gcomhair seirbhísí sláinte feabhsaithe agus leathnaithe, Iúil 1952
Tháinig athrú suntasach ar an gcóras cúram sláinte i bPoblacht na hÉireann sna 1940idí agus sna 1950idí, nuair a bunaíodh an Roinn Sláinte in ionad Roinn an Rialtais Áitiúil agus Sláinte Poiblí ar shaincheisteanna a bhain le cúram sláinte agus forbraíodh otharlanna ar fud na hÉireann chun deireadh a chur leis an eitinn. Le hAcht Sláinte 1947 a rith Fianna Fáil tugadh isteach plé ar chúram sláinte uilíoch agus is as sin a d’eascair conspóid na Scéime Máthar agus Linbh sna 1950idí.
Ba chlár cúram sláinte achrannach a bhí sa Scéim Mháthar agus Linbh a thug an tAire Sláinte Noël Browne isteach, ar chuir an Eaglais Chaitliceach agus an ghairm leighis go láidir ina choinne, agus, sa deireadh thiar, is mar gheall air a d'éirigh Browne as a phost. Beartaíodh sa chlár cúram réamhbhreithe agus iarbhreithe saor in aisce a thabhairt isteach do mháithreacha agus chun cúram sláinte saor in aisce a leathnú amach do gach leanbh faoi 16 bliana d'aois. Rinneadh foráil i gcomhair scéim den sórt sin in alt III d'Acht Sláinte 1947 a rith rialtas Fhianna Fáil 1944-1948; mar sin féin, tháinig comhrialtas ina n-áit in olltoghchán 1948 sula bhfuair siad deis an scéim a chur i bhfeidhm. Ba é Noël Browne as Clann na Poblachta an tAire Sláinte i ndiaidh an toghcháin, agus in 1950 thug sé isteach a mholtaí le haghaidh seirbhísí cúram sláinte do mháithreacha agus do leanaí. Bhí an Eaglais agus an ghairm leighis glan in aghaidh a chuid moltaí. Luaigh an Eaglais an reachtaíocht mar rud a bhí ag dul in aghaidh an teaghlaigh, ag léiriú imní faoi sholáthar comhairle pleanála teaghlaigh agus dar leosan bheadh an stát ag cur a ladair isteach níos mó i gcearta tuismitheoirí chun cúram sláinte a chur ar fáil dá gcuid leanaí. Bhí an cinneadh chun tástáil maoine a fhágáil amach as an scéim ar cheann de na cinntí ar chuir an chléir agus na gairmithe leighis ina aghaidh, agus eagla ar dhochtúirí a raibh cleachtais phríobháideacha acu faoin tionchar a bheadh ag cúram sláinte in aisce ar a gcuid ioncaim féin. Scríobh an cliarlathas Caitliceach chuig an Taoiseach John A. Costello chun an imní a bhí orthu maidir leis an scéim a chur in iúl; mar sin féin, níor cuireadh Browne ar an eolas faoi seo, agus dá bharr sin, lean sé air leis an scéim gan aon tuiscint aige ar chomh mór is a bhí an Eaglais in aghaidh a chuid moltaí.
Is beag tacaíocht a fuair Browne óna chomhghleacaithe maidir leis an gceist, agus tréigeadh an scéim i mí Aibreáin 1951 i bhfabhar scéime a bheadh ag teacht níos fearr leis an teagasc sóisialta Caitliceach. Sna laethanta i ndiaidh an chinnidh sin, chuir Browne in iúl go raibh sé chun éirí as i ndiaidh éilimh a rinne Seán MacBride, ceannaire a pháirtí. Bhí éifeacht leis an éirí as oifig ón 11 Aibreán 1951. Ina óráid chun éirí as, mhaígh Browne gur ghlac sé le seasamh na hEaglaise ar an gceist, ach chuir sé an milleán ar iompar a chomhghleacaithe, ag rá, "Glacaim mar Chaitliceach go débhríoch agus gan chuntar le tuairimí an chliarlathais ar an gceist seo, ní raibh mé in ann glacadh leis an mbealach inar láimhseáil m'iar-chomhghleacaithe sa rialtas an cheist".
I ndiaidh dó éirí as, chuir Browne comhfhreagras idir an comhrialtas agus an cliarlathas Caitliceach ar aghaidh chuig eagarthóir an Irish Times. Foilsíodh an comhfhreagras sin, inar léiríodh an méid tionchair a bhí ag an Eaglais ar an gceist seo, ina dhiaidh sin.
Mí ina dhiaidh sin, glaodh olltoghchán, agus d’fhill Fianna Fáil ar an rialtas i mí an Mheithimh 1951. I ndiaidh iad a atoghadh chuir siad fúthu an cúram sláinte poiblí a athchóiriú, ach iad airdeallach faoin ngá a bhí le comhréiteach a dhéanamh d’fhonn an fhrithbheartaíocht a chuir bac ar iarrachtaí Browne a sheachaint in athuair. Feicfidh tú thuas sliocht as Moltaí Fhianna Fáil maidir le Seirbhísí Sláinte Feabhsaithe agus Leathnaithe, a foilsíodh i mí Iúil 1952, inar tugadh cuntas ar na pleananna a bhí acu roimhe sin chun an tsláinte phoiblí a athchóiriú. In 1953, ritheadh leagan athraithe den chéad Scéim Mháthar agus Linbh sa reachtaíocht faoi Acht Sláinte 1953. Bhí difríocht mhór idir Scéim um Chúram Máithreachais agus Naíonán 1954 agus an fhís a bhí ag Browne. Cé gur ceadaíodh seirbhísí máithreachais saor in aisce a sholáthar, bhí sé teoranta do thinnis a bhaineann le cúrsaí máithreachais agus ní raibh fáil air ach amháin le linn toirchis agus ar feadh sé seachtaine tar éis na breithe. Tréigeadh freisin an smaoineamh a bhain le cúram sláinte in aisce do chách, agus éilíodh in ionad sin sa scéim ar dhaoine aonair a raibh ioncam os cionn tairseach áirithe acu ranníocaíocht a dhéanamh.
Chuir diúltú scéim Browne cruth ar sheirbhísí máithreachais ar feadh an chuid eile den chéad, rud a raibh samhail leighis níos mó de bhreith clainne mar thoradh air agus a chonaic laghdú ar líon na naíonán a rugadh sa bhaile in Éirinn. Sa chuid deiridh den 20ú haois chonacthas seirbhís sláinte dhá shraith ag teacht chun tosaigh mar thoradh ar bhunú an VHI nuair a ritheadh an tAcht Árachais Sláinte Shaorálaigh, 1957. Tugadh isteach scéim cárta leighis sna 1970idí; ach, ag dul in aghaidh fhís Browne, bhí sé sin bunaithe ar thástáil maoine. Is iomaí trácht a dhéantar fós den chonspóid a bhain leis an Scéim Mháthar agus Linbh i stair chúrsaí cúram sláinte na hÉireann. Bhí tionchar suntasach aige, ní amháin ó thaobh cruth a chur ar fhorbairt seirbhísí cúram sláinte, ach freisin ó thaobh borradh a chur faoi dhíospóireacht phoiblí faoin gcaidreamh idir an Eaglais agus an stát agus ar ról na hEaglaise i múnlú an bheartais phoiblí.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL011492
Na 1960idí
Tuarascáil Bhliantúil RTÉ don bhliain dar chríoch an 31 Márta 1965
Cuireadh tús le craoltóireacht raidió na hÉireann an 1 Eanáir 1926 nuair a thosaigh 2RN, an chéad stáisiún raidió i Saorstát Éireann, ag craoladh ó stiúideo i mBaile Átha Cliath. Tháinig 2RN i gcomharba ar Radio Athlone in 1933, agus tugadh Radio Éireann air níos déanaí in 1938. Bhíodh Radio Éireann ag feidhmiú mar rannán den Roinn Post agus Teileagraf suas go dtí 1960, nuair a aistríodh é chuig comhlacht nua leathstáit neamhspleách a bunaíodh faoin Acht um Údarás Craolacháin, 1960.
Is sna 1960idí freisin a cuireadh tús le seirbhís náisiúnta craoltóireachta teilifíse. Bunaíodh an Coimisiún Teilifíse in 1958 d’fhonn forbairt an chraolacháin teilifíse in Éirinn a imscrúdú, agus bunaíodh Radio Éireann le hAcht um Údarás Craolacháin 1960 mar an t-údarás a bhí freagrach as an raidió agus an teilifís a fheidhmiú mar sheirbhís phoiblí. Faoin Acht, bhí sé de chúram ar an údarás seirbhís craolacháin a bhunú agus a chothabháil a bhí fíor do “na haidhmeanna náisiúnta atá ann an Ghaeilge a aisiriú agus an tsaíocht náisiúnta a chaomhnú agus a fhorbairt agus déanfaidh sé dícheall ag cabhrú leis na haidhmeanna sin a chur i gcrích” (Alt 17). Cheap an rialtas idir seachtar agus naonúr comhaltaí agus bhí siad ar fónamh ar feadh cúig bliana, agus ceapadh Éamonn Andrews mar an chéad chathaoirleach agus Edward Roth mar an chéad ard-stiúrthóir. Tugadh isteach ceadúnais teilifíse le bunú Thelefís Éireann, cé gur gineadh ioncam fógraíochta freisin d’fhonn tacú le cothabháil an stáisiúin.
Thosaigh Telefís Éireann ag craoladh ag 7 i.n. an 31 Nollaig 1961, agus ag an seoladh labhair an tUachtarán Éamon de Valera, an Taoiseach Seán Lemass agus an tAire Post agus Teileagraf Michael Hilliard. Ina aitheasc oscailte, luaigh an tUachtarán de Valera an tionchar a bheadh ag an teilifís ar chultúr na hÉireann, ag rá “nár tharla sé riamh cheana go raibh uirlis chomh cumhachtach i lámha fear chun tionchar a imirt ar smaointe agus ar ghníomhartha lear mór daoine”. Sa chlár ar an gcéad oíche léigh Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath agus Príomhach na hÉireann John Charles McQuaid sleachta freisin as dánta le Pádraig Mac Piarais agus W.B. Yeats, craoladh ceol agus damhsa traidisiúnta, agus bhí tarchur beo ann ón Gresham Hotel i mBaile Átha Cliath. Craoladh an chéad chlár nuachta ar oíche oscailte Thelefís Éireann, a léigh Charles Mitchel, agus craoladh an chéad réamhaisnéis aimsire ar an teilifís lá arna mhárach tar éis phríomhchlár nuachta na hoíche, á chur i láthair ag Meitéareolaí Met Éireann George Callaghan.
I mí Iúil 1962 craoladh an chéad chlár den Late Late Show, á chur i láthair ag Gay Byrne (a d’fhan ina láithreoir go dtí 1999), agus, cé nach raibh sé i gceist ar dtús báire go rithfeadh an clár ach ar feadh an tsamhraidh, bhí an oiread tóir ag daoine air go ndearnadh cuid den sceideal rialta de agus tá sé fós á chraoladh, agus é ar cheann den dá sheó cainte is faide ar siúl ar domhan. Tugadh Radio Telefís Éireann (RTÉ) go foirmiúil ar Raidió Éireann in 1966, agus athainmníodh é le hathruithe i reachtaíocht mar Raidió Teilifís Éireann in 2009. Chuaigh an dara cainéal teilifíse de chuid RTÉ, RTÉ Two, ar an aer in 1978.
Faoin Acht um Údarás Craolacháin, 1960, b’éigean do Radio Éireann tuarascáil bhliantúil a chur faoi bhráid an Aire maidir lena chuid gníomhaíochtaí i rith na bliana roimhe sin. Is féidir sliocht ó thuarascáil bhliantúil 1965 a fheiceáil thuas. Tugtar athbhreithniú sa tuarascáil ar dhul chun cinn go dáta, tugtar léargas ginearálta ar chláir theilifíse agus raidió ón mbliain roimhe sin, ar fhorbairtí innealtóireachta, foirne agus tógála, tugtar faisnéis ar dhíolacháin fógraíochta, agus táirgtear tuarascáil ar chúrsaí airgid agus ar na cuntais don bhliain. Is féidir leagan PDF de thuarascáil bhliantúil 1965 a fháil anseo.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL006344
Na 1970idí
Ballraíocht na gComhphobal Eorpach, Impleachtaí d’Éirinn, Aibreán 1970
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, rinne náisiúin in Iarthar na hEorpa iarracht comhar agus aontas a chothú ar fud na hEorpa. D’fhonn an t-idéal sin a bhaint amach, bunaíodh roinnt comhphobal sna blianta i ndiaidh an chogaidh. Bunaíodh an Comhphobal Eorpach do Ghual agus Chruach in 1951, agus bunaíodh Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa (CEE) sé bliana ina dhiaidh sin.
Bunaíodh CEE faoi Chonradh na Róimhe a shínigh an Fhrainc, an Iodáil, an Bheilg, Iarthar na Gearmáine, Lucsamburg agus an Ísiltír an 25 Márta. Bunaíodh Eurotom, a rinne iarracht comhar a spreagadh maidir le cumhacht núicléach, freisin faoin gconradh sin. Rinneadh cónascadh idir na trí bhrainse sin in 1968 agus cruthaíodh na Comhphobail Eorpacha.
In 1959, bhí Seán Lemass (FF) ina Thaoiseach, agus, ón tús ar fad, d’oibrigh sé chun ballraíocht a bhaint amach d’Éirinn in CEE, ag creidiúint go gcuirfeadh sé borradh suntasach faoi gheilleagar na hÉireann. Cuireadh an chéad iarratas ó Éirinn ar bhallraíocht in CEE isteach in 1961, mar aon le hiarratais ón mBreatain, ón Danmhairg agus ón Iorua. Léiríodh amhras maidir le hinmharthanacht bhallraíocht na hÉireann sna Comhphobail Eorpacha, agus imní ann nach raibh geilleagar na tíre sách forbartha chun seasamh i gcoinne an tionchair a d’fhéadfadh a bheith ag saorthrádáil agus ag iomaíochas ó bhallraíocht CEE, agus bhí ceisteanna ann freisin maidir le cibé an bhféadfadh Éire dul isteach, mura rachadh an Bhreatain, a príomh-chomhpháirtí trádála, isteach freisin. Bhí imní ann freisin maidir le neodracht na hÉireann ar feadh an chogaidh, agus toisc nach raibh sí ina ball de NATO. In 1962, thug Lemass aghaidh go díreach ar an imní sin in óráid a thug sé don Choimisiún Eorpach tráth ar thug sé cuairt ar phríomhchathracha na sé stát bunaithe d’fhonn a dheimhniú dóibh nach gcuirfeadh na saincheisteanna a ardaíodh bac ar bhallraíocht na hÉireann. Chomhaontaigh Comhairle Airí CEE iontráil na hÉireann chuig CEE a phlé in 1962. Mar sin féin, tugadh tús áite d’iarratas na Breataine agus na Danmhairge agus ní chuirfí cainteanna na hÉireann ar bun go dtí an bhliain dár gcionn.
Ar an 14 Eanáir 1963, dhiúltaigh Uachtarán na Fraince an Ginearál De Gaulle d’iarratas na Breataine agus cuireadh na ceithre iarratas ar fad ar fionraí. Lean Éire ag brú ar aghaidh chun ballraíocht a fháil in CEE, agus Lemass ag obair i dtreo deireadh a chur le bacainní trádála agus le geilleagar na hÉireann a fheabhsú suas go dtí gur éirigh sé as oifig i mí na Samhna 1966, tráth ar tháinig an tAire Airgeadais Jack Lynch i gcomharba air. Ar an 11 Bealtaine 1967, rinne an Bhreatain an dara hiarratas chun dul isteach in CEE, agus ba ghearr go ndearna Éire iarratas eile freisin. Mar sin féin, chuir an tUachtarán De Gaulle bac arís ar an mBreatain, agus, ar an 19 Nollaig, cuireadh in iúl d’Éirinn gur diúltaíodh dá hiarratas freisin.
D’éirigh De Gaulle as oifig i mí Aibreáin 1969, tháinig George Pompidou i gcomharba air agus bhí seisean níos toilteanaí an Bhreatain agus Éire a scaoileadh isteach in CEE. I ndiaidh olltoghchán mhí an Mheithimh 1969 ceapadh Patrick Hillary mar Aire Gnóthaí Eachtracha, agus ina dhiaidh sin thug sé sraith cuairteanna aireachta ar an gCoimisiún Eorpach agus ar na sé phríomhchathair d’fhonn a dheimhniú dóibh go raibh Éire réidh chun tabhairt faoi na hoibleagáidí polaitiúla agus eacnamaíocha a bhain le ballraíocht. Chun tacú leis sin, foilsíodh páipéar bán dar teideal Ballraíocht na gComhphobal Eorpach – Impleachtaí d’Éirinn (sa phictiúr thuas) i mí Aibreáin 1970, inar tugadh cuntas ar na héifeachtaí a d’fhéadfadh a bheith ag aontú leis na Comhphobail Eorpacha ar Éirinn i dtéarmaí impleachtaí airgeadais, an tionchar ar thalmhaíocht, ar iascaigh, agus ar an tionscal, gluaiseacht ar fud na mballstát, forálacha cánach agus beartas eacnamaíoch, agus rudaí eile nach iad. Ar an 18 Eanáir 1972, bhí an idirbheartaíocht deiridh ar siúl, agus ceithre lá ina dhiaidh sin síníodh an Conradh Aontachais, ag ceadú bhallraíocht na hÉireann laistigh de na Comhphobail Eorpacha.
Le dul isteach sna Comhphobail Eorpacha, b’éigean athrú a chur ar Bhunreacht na hÉireann, agus dá bhrí sin, bhí gá le reifreann. Beartaíodh sa reifreann go gcuirfí Airteagal nua isteach, inar luadh:
“Tig leis an Stát do bheith ina chomhalta den Chomhphobal Eorpach do Ghual agus Cruach (do bunuigheadh le Connradh do sínigheadh i bPáras an 18adh lá d'Aibreán, 1951), de Chomh phobal Eacnamaíochta na hEorpa (do bunuigheadh le Connradh do sínigheadh insan Róimh an 25adh lá de Mhárta, 1957) agus den Chomhphobal Eorpach do Fhuinneamh Adamhach (do bunuigheadh le Connradh do sínigheadh insan Róimh an 25adh lá de Mhárta, 1957). Ní dhéanann aon fhoráileamh atá insan Bhunreacht so aon dlighthe d'achtuigh, gníomhartha do rinne nó bearta le n-ar ghlac an Stát, de bhíthin riachtanais na n-oibleagáidí mar chomhalta de na Comhphobail, do chur ó bhail dlighidh ná cosc do chur le dlighthe d'achtuigh, gníomhartha do rinne nó bearta le n-ar ghlac na Comhphobail, nó institiúidí de na Comhphobail, ó fheidhm dlighidh do bheith acu sa Stát.”
Bhí rialtas Fhianna Fáil agus Fine Gael, an príomh-fhreasúra, ar aon intinn ar mhaithe le vóta Tá a spreagadh. Mar sin féin, bhí amhras ar Pháirtí an Lucht Oibre agus ar Sinn Féin faoi na Comhphobail Eorpacha agus faoin tionchar a d’fhéadfadh a bheith ag ballraíocht ar neamhspleáchas na hÉireann, agus dá réir sin, rinne siad stocaireacht go ndiúltófaí don chonradh. Bhí an reifreann ar siúl an 10 Bealtaine 1972, agus bhí vóta ollmhór ar son Éire a dhul isteach sna Comhphobail Eorpacha, agus idir 70%-80% de na toghthóirí ag vótáil ar a shon.
Tháinig an Conradh Aontachais i bhfeidhm ar an 1 Eanáir 1973, agus chuaigh Éire, an Bhreatain agus an Danmhairg isteach sna Comhphobail Eorpacha go foirmiúil an lá sin.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL021475
Na 1980idí
An comhaontú Angla-Éireannach idir rialtas na hÉireann agus rialtas na Ríochta Aontaithe, Hillsborough, 15 Samhain 1985
Ag deireadh na 1960idí thosaigh tréimhse coimhlinte fíochmhaire a mhair deich mbliana fichead i dTuaisceart Éireann, ar tugadh na Trioblóidí air, tráth ar bhásaigh os cionn 3,500 duine agus ar gortaíodh beagnach 50,000 duine eile.
Thosaigh na Trioblóidí mar gheall ar an gcoimhlint a bhí idir pobail náisiúnacha agus aontachtacha faoi stádas Thuaisceart Éireann laistigh den Ríocht Aontaithe, agus mar gheall ar an idirdhealú a bhí ar bun ag móramh na n-aontachtach i gcoinne an mhionlaigh náisiúnaigh. In 1964, cuireadh feachtas ceart sibhialta ar bun i dTuaisceart Éireann, inar iarradh go gcuirfí deireadh le hidirdhealú i gcoinne na gCaitliceach agus náisiúnaigh na hÉireann. Cé gur feachtas síochánta a bhí ann ar dtús, níorbh fhada gur bhris foréigean amach idir grúpaí Poblachtacha agus grúpaí paraimíleatacha Dílseacha. D’éirigh an choimhlint chomh géar gur tharla sé faoi 1969 gur seoladh fórsaí na Breataine go Tuaisceart Éireann chun idirghabháil a dhéanamh, agus faoin mbliain 1972, bhí Parlaimint Thuaisceart Éireann curtha ar fionraí ag rialtas na Breataine agus bhí riail dhíreach ag teacht as Londain. Breithníodh socrú Uile-Éireann mar an bealach ab fhearr seans chun an ghéarchéim a réiteach. Rinneadh an chéad iarracht chun é sin a bhaint amach le Comhaontú Sunningdale in 1973, ina raibh foráil le haghaidh riarachán cineachta, ina roinnfí an chumhacht agus ina mbeadh ról ag rialtas na hÉireann i ngnóthaí inmheánacha Thuaisceart Éireann. Mar sin féin, thit an comhaontú sin as a chéile i mí na Bealtaine 1974. Deich mbliana ina dhiaidh sin, rinneadh iarracht eile deireadh a chur leis na Trioblóidí.
Ba chomhaontú a bhí sa Chomhaontú Angla-Éireannach (pictiúr thuas) a shínigh an Taoiseach Garret FitzGerald agus Príomh-Aire na Breataine Margaret Thatcher ar an 15 Samhain 1985 ag Caisleán Hillsborough i gContae an Dúin agus inar tugadh ról comhairleach do rialtas na hÉireann i rialtas Thuaisceart Éireann. Bunaíodh leis sin an Chomhdháil Idir-Rialtasach Angla-Éireannach ina raibh cruinnithe rialta idir airí i rialtais na hÉireann agus na Breataine ar nithe a raibh tionchar acu ar Thuaisceart Éireann, agus inar tugadh cuntas ar chomhoibriú i gceithre réimse: cúrsaí polaitiúla, slándáil agus saincheisteanna gaolmhara, cúrsaí dlí agus riar an cheartais, agus comhar trasteorann a chur chun cinn. Cinneadh leis freisin nach dtiocfadh aon athrú ar sheasamh bunreachtúil Thuaisceart Éireann mura gcomhaontódh móramh dá chuid daoine dul isteach sa Phoblacht agus leagadh síos na coinníollacha lena mbunófaí rialtas comhthola cineachta sa réigiún.
Vótáladh an comhaontú trí Theach na dTeachtaí sa Bhreatain le móramh 426, agus tromlach den pháirtí Caomhach, de pháirtí an Lucht Oibre agus de na Daonlathaithe Liobrálacha ar a shon. D’fhaomh Dáil Éireann agus Seanad Éireann é freisin, in ainneoin Sinn Féin agus Fianna Fáil a bheith ina choinne. Mar sin féin, bhí roinnt grúpaí difriúla glan in aghaidh an chomhaontaithe. I bPoblacht na hÉireann, tháinig easaontas poblachtach ón gComhaontú inar deimhníodh seasamh Thuaisceart Éireann laistigh den Ríocht Aontaithe, agus daoine ag maíomh go ndearna sé dochar don teideal mar dhea a bhí acu ar Thuaisceart Éireann, agus i gcás Phoblachtaigh Thuaisceart Éireann, ní raibh siad in ann Éire aontaithe a bhaint amach leis an méid a bhí sa mhargadh. Bhí pobal aontachtach Thuaisceart Éireann glan in aghaidh an Chomhaontaithe Angla-Éireannaigh freisin. Níor mhaith le ceannairí aontachtacha a bheith coinnithe amach as na cainteanna as ar eascair an comhaontú agus bhí imní orthu go gcuirfeadh sé isteach ar an seasamh a bhí ag Tuaisceart Éireann laistigh den Ríocht Aontaithe. Chuaigh Páirtí Aontachtach Uladh agus an Páirtí Aontachtach Daonlathach i mbun feachtais agóide, lenar áiríodh mór-shlógaidh agóide faoin bhfeachtas dar teideal ‘Ulster Says No’. Ar an 23 Samhain 1985, chruinnigh os cionn 100,000 duine i mBéal Feirste chun éisteacht le hóráidí agóide ó cheannaire Pháirtí Aontachtach Uladh James Molyneuax agus ó cheannaire an Pháirtí Aontachtaigh Dhaonlathaigh Ian Paisley. D’éirigh an dá pháirtí aontachtacha as a gcuid suíocháin i dTeach na dTeachtaí ina dhiaidh sin agus chuir siad cruinnithe comhairle ceantair ar fionraí mar agóid. Cáineadh Thatcher go géar mar gheall ar an gcomhaontú, agus Ian Paisley ag cur ina leith gur “ullmhaigh sí Aontachtaigh Uladh i gcomhair íobartha ar ardán seiftiúlachta polaitiúla. Beidh siad mar uain íobartacha a thabharfar don mhac tíre i mBaile Átha Cliath”.
Is cinnte nár éirigh leis an gcomhaontú Angla-Éireannach deireadh a chur leis an gcoimhlint i dTuaisceart Éireann, agus lean na hionsaithe a bhí á ndéanamh ag grúpaí paraimíleatacha ar feadh blianta fada ina dhiaidh sin. Mar sin féin, d’éirigh leis an gcomhaontú comhoibriú a bhaint amach idir rialtais na hÉireann agus na Breataine – comhoibriú atá fós le feiceáil mar rud a bhfuil ról suntasach aige i bPróiseas na Síochána trí cheapadh Chomhaontú Aoine an Chéasta ar an 10 Aibreán 1998. Cé gur tharla babhtaí foréigin ó 1998, breathnaítear ar Chomhaontú Aoine an Chéasta mar an ní a chuir deireadh leis na Trioblóidí.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL045908
Na 1990idí
An Ceart chun Pósadh Arís, Páipéar Faisnéise an Rialtais ar an Reifreann maidir le Colscaradh, Meán Fómhair 1995
I ndeireadh an fichiú haois chaith muintir na hÉireann vóta in dhá reifreann a bhain le colscaradh. Thionóil rialtas Fhine Gael faoi cheannaireacht Garret Fitzgerald an chéad reifreann ar cholscaradh in 1986, ach diúltaíodh dó le móramh suntasach, agus 65% de na toghthóirí ag vótáil ina choinne agus gan ach cúig thoghcheantar ag vótáil i bhfabhar an cholscartha. Is i mBaile Átha Cliath a bhí na toghcheantair sin go léir. Chuir toghcheantair Iarthar Chonnacht agus na Mumhan go láidir in aghaidh an leasaithe a bhí beartaithe, go háirithe, in Iarthar Chorcaí Thuaidh, áit ar vótáil 79% de na toghthóirí “Níl”.
Bhí easpa soiléireachta ann maidir leis na himpleachtaí a d’fhéadfadh a bheith ag colscaradh, agus maidir leis na coinníollacha a bheadh ag gabháil leis. Sa tréimhse roimh an toghchán, cuireadh ceisteanna faoi na cearta a bheadh ag lánúin cholscartha a bhainfeadh le réadmhaoin agus cúrsaí leasa shóisialaigh. Mar sin féin, in ainneoin iarrachtaí na coinníollacha a bhí ag gabháil leis an leasú a shoiléiriú, ní raibh an rialtas in ann dul i ngleic leis an imní ar bhealach sách maith. Thosaigh feachtasóirí a bhí i gcoinne an cholscartha ag tarraingt anuas drochscéalta eile, cosúil leis an méid fulaingthe a bheadh i gceist do theaghlaigh, agus, go háirithe, leanaí, mar thoradh ar cholscaradh, agus go mbeadh méadú tubaisteach ar bhriseadh póstaí in Éirinn dá mbeadh fáil go héasca ar cholscaradh. Dhírigh feachtasóirí a bhí i gcoinne an cholscartha ar mhná go háirithe, agus tugadh amach paimfléid agus bileoga eolais ag rá le daoine go gcaillfeadh na mná cearta comharbais, pinsin agus réadmhaoine, agus go mbeifí in ann fiú colscaradh a fháil i gcoinne a dtola, dá rithfí an leasú.
In ainneoin gur theip ar an rialtas an leasú a rith in 1986, ardaíodh ceist an cholscartha arís de réir mar a d’imigh na blianta. D’fhoilsigh an Roinn Dlí agus Cirt páipéar dar teideal Marital Breakdown: a Review and Proposed Change in 1992, ag dearbhú go raibh sé i gceist ag an rialtas reifreann eile a sheoladh ar cholscaradh “tar éis plé iomlán a dhéanamh ar na ceisteanna casta atá i gceist agus tar éis tograí reachtúla eile a achtú i réimse an dlí teaghlaigh” (lch 9), agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, iarradh arís ar mhuintir na hÉireann vóta a chaitheamh ar an ábhar nuair a thug rialtas Fhine Gael-Pháirtí an Lucht Oibre faoi John Bruton leasú isteach.
I mí Mheán Fómhair 1995, ag réiteach don reifreann, d’fhoilsigh an Roinn Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí treoir faisnéise dar teideal The Right to Remarry: A Government Information Paper on the Divorce Referendum (pictiúr thuas), inar tugadh eolas maidir leis na nósanna imeachta a bhainfeadh le hiarratas a dhéanamh ar cholscaradh, ar íocaíochtaí cothabhála, an tionchar a bheadh ag colscaradh ar chearta comharbais, ar úinéireacht réadmhaoine, agus ar fhorálacha leasa shóisialaigh, caomhnóireacht agus cúram do leanaí, an chaoi a gcaithfí le lánúnacha pósta, scartha agus colscartha i gcúrsaí cánach, agus ceisteanna eile a bhí ag déanamh tinnis do dhaoine i rith an reifrinn.
Bhí an dara reifreann ar siúl ar an 24 Samhain 1995, agus ritheadh é trí chorrlach bheag, agus 50.3% den phobal ag vótáil i bhfabhar an leasaithe agus gan ach beagán os cionn 9,000 vóta idir an dá thaobh.
Rinneadh aisghairm ar an toirmeasc ar cholscaradh leis an Acht um an gCúigiú Leasú Déag ar an mBunreacht, a síníodh ina dhlí an 17 Meitheamh 1996. Bhí foráil sa leasú chun Airteagal 41.3 a athrú, ina bhfuil foráil maidir le cearta an teaghlaigh. Faoin leasú, luaitear anois:
“Féadfaidh Cúirt a bheidh ainmnithe le dlí scaoileadh ar phósadh a thabhairt sa chás, ach sa chás amháin, gur deimhin léi–
go raibh, ar dháta thionscnamh na n-imeachtaí, tréimhse ceithre bliana ar a laghad, nó tréimhsí ceithre bliana ar a laghad san iomlán, caite ag na céilí ina gcónaí ar leithligh óna chéile le linn na gcúig bliana roimhe sin,
nach bhfuil ionchas réasúnach ar bith ann go mbeidh comhréiteach idir na céilí,
go bhfuil cibé socrú ann, nó go ndéanfar cibé socrú, is dóigh leis an gCúirt a bheith cuí ag féachaint do na himthosca, le haghaidh na gcéilí, le haghaidh aon leanaí le ceachtar acu nó leis an mbeirt acu agus le haghaidh aon duine eile a bheidh forordaithe le dlí, agus
go gcomhlíontar aon choinníollacha breise a bheidh forordaithe le dlí.”
Ritheadh an tAcht um an Dlí Teaghlaigh (Colscaradh) in 1996.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL027551
Na 2000idí
An tOrdú fán Acht um Ghalair Ainmhithe 1966 (Galar Crúb agus Béil) (Srianta Onnmhairithe agus Gluaiseachta), 2001
Bhris ráig den Ghalar Crúb agus Béil amach in Éirinn i mí an Mhárta 2001, galar víreasach atá thar a bheith tógálach a chuireann isteach ar eallach, caoirigh, muca, gabhair agus ainmhithe crúbscoilte eile, tar éis ráigeanna de roimhe sin sa Bhreatain agus i dTuaisceart Éireann. Ba é seo an chéad ráig den ghalar in Éirinn ó 1941. Chuir an rialtas beartais dhiana i bhfeidhm ar ghluaiseacht beostoc chun déileáil leis na ráigeanna, lenar áiríodh srianta ar ghluaiseacht ainmhithe beo agus táirgí ainmhithe ar fud an stáit, agus dífhabhtaíodh feithiclí a úsáideadh chun ainmhithe a iompar.
Thosaigh an ráig sa Ríocht Aontaithe; tugadh comharthaí sóirt den ionfhabhtú faoi deara den chéad uair i muca i seamlas de chuid Cheale Meats in Essex an 19 Feabhra. I ndiaidh sraith tástálacha, deimhníodh gurb é an galar Crúb agus Béil a bhí i gceist, agus d’fhógair an tAire Talmhaíochta, Bia agus Iascaigh é sin an lá dár gcionn. Cuireadh criosanna eisiaimh cúig mhíle timpeall ar an seamlas láithreach bonn agus ar na feirmeacha a sholáthair na muca dó. Ba ghearr go bhfuarthas cásanna den ghalar ar an bhfeirm in aice an tseamlais. Ar an 21 Feabhra cuireadh srianta ar ghluaiseacht ainmhithe beo agus táirgí ainmhithe ar fud na Ríochta Aontaithe, agus chuir an tAontas Eorpach, Tuaisceart Éireann, agus Poblacht na hÉireann cosc freisin ar allmhairiú ainmhithe beo agus táirgí ainmhí agus déiríochta ón Ríocht Aontaithe. Sna laethanta i ndiaidh an fhógra, tosaíodh ag marú na n-ainmhithe ina sluaite ar fheirmeacha ar fud Shasana. Mar sin féin, in ainneoin iarrachtaí rialtas na Breataine teorainn a chur le scaipeadh an víris, mar gheall gur bogadh ainmhithe tinne sular fógraíodh an galar, agus go deimhin i ndiaidh an fhógra fiú, scaip an galar chuig ceantair eile i Sasana, agus chuig an mBreatain Bheag, Albain agus Tuaisceart Éireann. Measadh go raibh foinse na ráige ar fheirm in Northumberland agus gurbh as sin a tháinig na muca a bhí ionfhabhtaithe i seamlas Cheale Meats.
Ar an 28 Feabhra, fógraíodh go bhféadfadh sé go raibh cás den ghalar Crúb agus Béil i dTuaisceart Éireann i measc caorach a allmhairíodh chuig feirm sa Mhaigh, i ndeisceart Ard Mhacha, ó mhargadh in Cumbria. Cuireadh crios eisiaimh cúig mhíle timpeall ar an gceantar, ach trí seachtaine ina dhiaidh sin bhí an galar scaipthe chuig caoirigh ar fheirm i bProilíg, gar do Bhaile Sheinicín i gContae Lú. Cuireadh crios eisiaimh i bhfeidhm agus tugadh ordú an beostoc folláin timpeall ar an bhfeirm a mharú. Chaith naoscairí freisin ainmhithe fiáine sa cheantar a raibh baol ann go scaipfidís an galar mar iarracht chun an galar a stopadh ag leathadh níos faide.
Bhí réamhchúraimí i bhfeidhm cheana féin in Éirinn tar éis na ráige sa Ríocht Aontaithe agus cuireadh leis na bearta sin go suntasach tar éis an galar a aimsiú sa Phoblacht. I measc na gcéad srianta a cuireadh i bhfeidhm bhí cosc ar allmhairí ainmhithe beo agus táirgí ainmhithe ón Ríocht Aontaithe, cuireadh toirmeasc ar aon díolachán ag margaí beostoic, agus bhí rialuithe i bhfeidhm ar allmhairiú innealra feirme dara láimhe ón Ríocht Aontaithe. Ar an 28 Feabhra, thug an Roinn Talmhaíochta, Bia agus Forbartha Tuaithe cosc eile isteach ar ghluaiseacht ainmhithe soghabhálacha laistigh d’Éirinn, seachas iad sin a bhí ag dul díreach lena marú. Tugadh isteach roinnt réamhchúraimí, cosúil le rialuithe ar rochtain ar fheirmeacha agus tugadh isteach mataí dífhabhtaithe in áiteanna a raibh go leor daoine ag bailiú le chéile nó ina raibh trácht mór. Tar éis na ráige i gContae Lú, bunaíodh seicphointí Crúb agus Béil ar bhóithre móra agus lánaí ó thuaidh de Dhún Dealgan, rud a chuir isteach go mór ar dhaoine ó lá go lá.
Feicfidh tú thíos pictiúr d’ordú dar dáta an 28 Márta a thug Joe Walsh, an tAire Talmhaíochta, Bia agus Forbartha Tuaithe, ina bhfuil cuntas faoi na srianta a bhí le cur i bhfeidhm chun déileáil leis an ráig den ghalar Crúb agus Béil. Faoin ordú, cuireadh srianta ar onnmhairiú agus ar ghluaiseacht ainmhithe beo agus ar tháirgí ainmhithe ó Chontae Lú go háirithe, agus ar fud na hÉireann.
Ceadaíodh onnmhairí d’ainmhithe a raibh a mbunús lasmuigh d’Éirinn (seachas má bhí bunús an ainmhí sa Frainc, sa Ríocht Aontaithe nó san Ísiltír, tíortha ina raibh an galar cheana féin) chomh fada is gur tháinig an t-ainmhí díreach, gan sos, trí Éirinn ar na príomhbhóithre nó ar iarnród. Anuas air sin, bhí sé riachtanach go mbeadh teastas arna eisiúint ag cigire tréidlia ag na hainmhithe a bhí á n-iompar agus b’éigean don Roinn Talmhaíochta, Bia agus Forbartha Tuaithe fógra a thabhairt roimh ré don údarás ábhartha ag an gceann scríbe. I measc na srianta eile a leagadh síos san ordú bhí srianta ar onnmhairiú agus ar ghluaiseacht feola úire agus reoite, táirgí feola eile, táirgí bainne, seamhan ainmhithe, ubháin nó suthanna, táirgí fola, agus craicne ainmhithe. I gcuid mhaith cásanna, éilíodh go ndéanfaí cóireáil agus ullmhúchán iomchuí ar na míreanna a bhí i gceist de réir Chinneadh Uimh. 2001/234/CE ón gCoimisiún Eorpach an 22 Márta 2001, agus bhí teastas arna eisiúint ag cigire tréidlia ag gabháil leo. Éilíodh freisin i gcás roinnt acu gur cuireadh i stóráil ar leithligh iad agus marc sláinte acu, roimh an 20 Feabhra.
Ach an oiread leis an ráig sa Ríocht Aontaithe, ghlac an Coimisiún Eorpach le roinnt beart cosantach i ndiaidh na ráige in Éirinn. I bpreasráiteas a eisíodh an 26 Márta 2011 luadh:
“Cuirfear cosc, go háirithe:
ar ghluaiseacht ainmhithe soghabhálacha beo (speicis bhuaibheacha, chaoirigh, capall agus muc agus bith-chrúbacha eile) agus a gcuid táirgí geirmeacha as Éirinn chuig Ballstáit eile agus tríú tíortha;
ar tháirgí a sheoladh, go mór mhór feoil úr agus táirgí feola, bainne agus táirgí bainne, craicne agus táirgí ainmhithe eile ón speiceas céanna as contae Lú nó codanna eile d’Éirinn, chuig Ballstáit eile agus chuig tríú tíortha, mura bhfuarthas na táirgí sin roimh an 20 Feabhra 2001 nó gur cóireáladh iad ar bhealach inar seachnaíodh an baol go scaipfí víreas an ghalair crúb agus béil (paistéaradh agus teaschóireáil bainne, teaschóireáil táirgí feola, cóireáil craicne)
Ina theannta sin, ní mór feithiclí a úsáidtear chun beostoc agus bainne a iompar a dhífhabhtú agus tá roinnt srianta curtha i bhfeidhm ar ghluaiseacht capall. Leantar an cur chuige a glacadh cheana féin maidir le ráigeanna den ghalar crúb agus béil san Fhrainc agus san Ísiltír sna bearta seo.”
Mar aon leis na bacainní millteanacha a cuireadh ar earnáil na talmhaíochta de bharr na srianta ar onnmhairiú agus ar ghluaiseacht táirgí feirme, chuir an ráig isteach go mór freisin ar an earnáil turasóireachta in Éirinn, agus cuireadh roinnt imeachtaí spóirt agus cultúrtha ar ceal agus ar athlá, ina measc cluiche rugbaí idir an Bhreatain Bheag agus Éirinn agus ceiliúradh Lá Fhéile Pádraig ar fud na tíre ar fad. Ina theannta sin, ní raibh mórán fonn ar chuairteoirí cuairt a thabhairt ar Éirinn mar gheall ar na srianta go léir a bhí i bhfeidhm agus mar gheall ar an bpoiblíocht dhiúltach ar fad a bhain leis an ráig.
Maraíodh os cionn 54,000 ainmhí mar gheall ar an ráig i gContae Lú, agus cuireadh isteach ar 250 feirmeoir, ach, ar ámharaí an tsaoil, níor scaip an galar chuig ceantair eile in Éirinn. Bhí smacht ar an ngalar faoi mhí na Bealtaine, agus, an 19 Meán Fómhair, dhearbhaigh an Eagraíocht Dhomhanda um Shláinte Ainmhithe go raibh Éire glan ón ngalar Crúb agus Béil.
D’fhógair rialtas na Ríochta Aontaithe go raibh an chontúirt thart ó mheán oíche an 14 Eanáir 2012, mar go raibh trí mhí caite ó tharla aon ráig nua den ghalar. Maraíodh thart ar 10 milliún ainmhí ar an iomlán de bharr na ráige. Coinníodh ráigeanna níos lú faoi smacht i dTuaisceart Éireann, sa Fhrainc agus san Ísiltír.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL028605
2010idí
Tríú Tuarascáil an Choinbhinsiúin ar an mBunreacht, ag Leasú an Bhunreachta chun foráil do phósadh comhghnéis, 2013
Bhí ceist an chomhionannais pósta do lánúnacha comhghnéis ar cheann de na saincheisteanna dlí agus sóisialta ba chonspóidí a bhí againn le fada an lá. Tá daoine ag éirí níos eolaí faoin gceist le blianta beaga anuas, agus grúpaí éagsúla laistigh de shochaí na hÉireann ag gabháil do phlé agus do dhíospóireacht bhríomhar maidir le haitheantas dlíthiúil a thabhairt don phósadh comhghnéis.
In 2010, ritheadh an tAcht um Páirtnéireacht Shibhialta agus um Chearta agus Oibleagáidí Áirithe de chuid Comhchónaitheoirí, ag cur ar chumas lánúnacha comhghnéis comhpháirtíochtaí sibhialta a dhéanamh agus cearta á mbronnadh orthu a bhí cosúil leo sin sa phósadh sibhialta. Tháinig an tAcht i bhfeidhm an 1 Eanáir 2011 agus bhí na chéad searmanais le haghaidh comhpháirtíochtaí sibhialta ar siúl in earrach na bliana céanna. Ó shin i leith, tá comhpháirtíocht shibhialta cruthaithe ag beagnach 1,500 lánúin chomhghnéis as gach contae in Éirinn.
Ba chéim thábhachtach den aitheantas do chaidrimh LADT a bhí i rith an Achta seo agus san fháil atá ar chomhpháirtíocht shibhialta do lánúnacha comhghnéis. Mar sin féin, de bharr na difríochta suntasaí sna cearta agus freagrachtaí a thugtar do pháirtnéirí sibhialta is a thugtar do lánúnacha pósta agus mar gheall nach bhfuil cead pósta ach ag lánúnacha nach den ghnéas céanna iad amháin, tá grúpa comhionannais pósta ag iarraidh go leathnófaí tuilleadh an pósadh sibhialta chun lánúnacha comhghnéis a áireamh.
In 2012, bunaíodh an Coinbhinsiún ar an mBunreacht chun scrúdú agus díospóireacht a dhéanamh ar roinnt leasuithe a moladh ar Bhunreacht na hÉireann, lena n-áirítear an moladh chun pósadh comhghnéis a thabhairt isteach. Bhí 100 comhalta ar an gCoinbhinsiún, lenar áiríodh cathaoirleach, 33 comhalta parlaiminte (29 comhalta den Oireachtas agus ceathrar comhaltaí de Thionól Thuaisceart Éireann), agus 66 saoránach as Éirinn. Tionóladh an chéad chruinniú iomlánach i mí Eanáir 2013, agus as sin tugadh suas le 12 mhí don Choinbhinsiún chun a chuid oibre a chur i gcrích. Tionóladh an tríú cruinniú iomlánach, inar díríodh ar leasú an Bhunreachta chun pósadh comhghnéis a cheadú, ón 13–14 Aibreán 2013. Bhí suim mhór ag an bpobal sa chruinniú sin, agus chuir saoránaigh, grúpaí abhcóide agus eagraíochtaí ionadaíocha os cionn míle aighneacht isteach agus breithníodh iad mar chuid den díospóireacht. Thar an dá lá, d’éist comhaltaí an Choinbhinsiúin le cuir i láthair ó shaineolaithe dlí agus acadúla agus ó ghrúpaí abhcóide éagsúla, bhí siad ag gabháil do dhíospóireachtaí, bhí siad rannpháirteach i seisiúin ceisteanna agus freagraí, agus, sa deireadh thiar thall, vótáil siad ar cibé ar cheart an Bunreacht a leasú. Taispeánadh sna torthaí go raibh tromlach mór i bhfabhar an Bunreacht a leasú, agus moladh go mbeadh sé de dhualgas ar an Stát dlí a achtú ina mbeadh foráil do phósadh comhghnéis chomh maith le dlíthe maidir le tuismitheoireacht, caomhnóireacht agus tógáil clainne laistigh den phósadh comhghnéis.
Chuir an Coinbhinsiún a thuarascáil deiridh le haghaidh an tríú cruinniú iomlánach (pictiúr thuas) faoi bhráid an Oireachtais an 2 Iúil 2013, agus ina dhiaidh sin bhí ceithre mhí ag an rialtas chun freagra a thabhairt ar na moltaí sa tuarascáil sin. I mí na Samhna an bhliain chéanna, fógraíodh go mbeadh reifreann maidir le pósadh comhghnéis a fhíorú ar siúl sa chéad leath de 2015, agus d’eisigh an Taoiseach Enda Kenny ráiteas i mí Iúil 2014 ag deimhniú go mbeadh an reifreann ar siúl am éigin in earrach na bliana dár gcionn. Chuir grúpaí comhionannais pósta fáilte roimh an gcinneadh reifreann a thionól, agus rinne Kieran Rose, cathaoirleach an Líonra Comhionannais do Dhaoine Aeracha agus Leispiacha (GLEN) cur síos air mar “chéim stairiúil”.
Ón mBailiúchán de Dhoiciméid Leagtha, DL108218
Nuashonraithe go deireanach: 10 Bealtaine 2017