Ba mhaith liom, ar dtús, cúpla focal a rá faoin Ghaeilge féin, mar cuireann sé beagáinín mearbhall intinne orm féin a mheas go díreach céard ar a bhfuil an fhreagairt, go háirithe ar usáid na Gaeilge sa Teach seo. Níl an fhianaise ann go bhfuil an Teach, seo ná na daoine atá i gceannas anseo níos baúla ná mar a bhí siad don Ghaeilge. Tá mé féin mar bhall den Chomhchoiste don Ghaeilge — an dara comhchoiste. Tá cúig tuarascáil curtha i gcló acu, agus an chéad chomhchoiste, chuir siad trí thuarascáil amach.
Ba mhaith liom tagairt a dhéanamh don dara tuarascáil den chéad chomhchoiste. D'fhoilsigh an comhchoiste an tuarascáil sin i 1986. Ar leathanach a 28 rinneadh a lán moltaí. Dáiríre, séard a bhí ann ná rinne siad 25 mholtaí faoi úsáid ná Gaeilge sa Teach seo. An chéad cheann, seomra agus téipthaifeadáin a chur ar fáil chun a chur ar chumas Comhaltaí a gcuid Gaeilge a chleachtadh le téipeanna teagaisc ón leabharlann, agus mar sin de; gach poiblíocht is féidir a thabhairt do imeachtaí Ghaeleagras na Seirbhísí Poiblí i measc na foirne feasta agus gach deis a thabhairt dóibh chun páirt a ghlacadh sna himeachtaí, agus leanann sé ar aghaidh. An chéad thuarascáil den chéad chomhchoiste, bhain sí go ginearálta leis na fadhbanna seo. An dara ceann den chéad chomhchoiste, go beacht, go mion: 28 moladh. Arís, tá an dara comhchoiste agus tá tuarascáil eile curtha i gcló againne faoi úsáid na Gaeilge sa Teach. Cá bhfuil na háiseanna atá molta anseo? Tá "meditation room" againn, ach níl aon seomra chun Gaeilge a fhoghlaim is a úsáid.
Anois, tá mé féin ag seasamh anseo gach seachtain agus tá gach cosúlacht ar an scéal go bhfuil a lán daoine iontach mífhoighdeach as an gcaoi ina labhraíonn muidne Gaeilge sa Teach seo. Mar shampla, inné cuireadh dhá cheist déag le chéile, agus bhíomar ag iarraidh focheisteanna nó "supplementaries" faoi na ceisteanna sin. Bhí daoine ag rá, ar an taobh seo den Teach: "Cén fáth nach bhfuilimid ag imeacht ar aghaidh?", agus mar sin de. Anois caithfidh tú a bheith ionraic. Cá bhfuil aon fhianaise, nó an bhfuil sí ann, gur cuireadh aon cheann de na moltaí seo faoi úsáid na Gaeilge sa Teach seo i gcrích? Cúrsaí iriseoireachta, cúrsaí aistriúcháin, áiseanna a chur ar fáil, agus mar sin de. An bhfuilimid ag caint linn féin? Ar ndóigh, táimid. Agus níl mé ag caint faoi chúpla focal maslach, is é sin go mbeidh cúpla míle duine fágtha ar an oileán seo san aois atá le teacht agus beidh siad in ann cúpla focal den "sean-language" a labhairt. Más rud maslach mar sin atá i gceist, ba mhaith an rud a bheith ionraic faoi.
Anois tá ocht dtuarascáil ann, an ceann is deireanaí faoi chúrsaí ríomhaireachta. Céard atá chun tarlú? Anois ba mhaith liom, agus tá mé "frustrated", beagán, an pointe seo a dhéanamh go láidir. Is é sin, tá an ceart againne, muidne a bhfuil a lán daoine ina gcónaí taobh istigh dár ndáilcheantar a labhraíonn Gaeilge: ní hamháin nach bhfuil siadsan ag fáil a gcearta faoi láthair — agus níl siad — ach níl siad, mar shampla, in ann a ngnó a dhéanamh trí mheán na Gaeilge leis na hinstitiúidí Stáit láir ná na hinstitiúidí Stáit áitiúla. Sa chúigiú tuarascáil, a tháinig amach an choicís seo caite, rinne muidne tagairt do Chomhairle Chontae an Chláir, an t-aon Chomhairle Chontae sa tír seo in ar féidir le daoine foirmeacha a fháil trí mheán na Gaeilge. I mo chontae féin, Contae na Gaillimhe, tá daoine i gConamara nach bhfuil sé ar a gcumas foirmeacha a fháil i nGaeilge. I gCathair na Gaillimhe ní ligeann siad orthu, go minic, go bhfuil siad báúil don Ghaeilge. Tá daoine ag fáil páipéir fíneála trí leaganacha Béarla. Níl le déanamh ag aon státseirbhíseach atá ionraic faoin nGaeilge, nó aon Aire nó Aire Stáit, ach deashampla Chontae an Chláir a leathnú go dtí na comhairlí contae eile.
Ní aon mhaith a bheith ag caint faoi chomhchoistí oibre agus mar sin, ná bainisteoirí contae a thabhairt le chéile, scannáin a thaispeáint, agus mar sin de. Tá siad dáiríre nó níl siad dáiríre faoi. Mar shampla, ceapaim féin go bhfuil a lán daoine sa Teach seo, sula gcuirfidh mé deireadh leis an bpointe seo, drochbhéasach le daoine, fiú amháin, atá tofa ag na daoine sna Gaeltachtaí le teacht anseo agus arb é a gceart an Ghaeilge a labhairt. Níl mé féin sásta glacadh leis an mífhoighne sin. Tá an ceart agamsa Gaeilge a labhairt anseo agus labhróidh mé í, agus cuirfidh mé an méid ceisteanna atá ag teastáil, focheisteanna, "supplementaries", aon uair. Is trua an rud é nach bhfuil aon iarracht á déanamh faoi láthair ag an Taoiseach chomh maith Gaeilge a úsáid sa Teach seo. Agus tá an moladh sin sa dara tuarascáil den dara comhchoiste (Second Report from the Joint Committee: Recommendations regarding the position of the Irish Language in the Houses, of the Oireachtas and within the political parties.
Aguisín A:
The president of each party should use the Irish language as much as possible in his normal activities.
Nach iontach an deashampla atá á thabhairt faoi láthair? Agus tá mé ag labhairt faoi na cinnirí ar fad. Cén mhaith a bheith ag cur tuarascáil mar sin i gcló mura bhfuil iarracht ar bith á déanamh? Tá an dearcadh bunúsach léirithe. An bhfuil aon suim ann? B'fhéidir go bhfuil sé i bhfad níos fearr, mar a cheapann na "utilitarians" nua, Gearmáinis a fhoghlaim, chun nithe a cheannach ó mhuintir na Gearmáine — an "huckster's theory of linguistics".
Ba mhaith liom aistriú anois do chúpla pointí tábhachtacha eile, fad is tá seans ann. Is é sin, faoi Údarás na Gaeltachta féin. Ceapaim go bhfuil laige bhunúsach taobh istigh den Acht. Mar shampla, tá baill den Údarás ag rá gach lá ar Raidió na Gaeltachta go bhfuil moltaí curtha acu go dtí an Roinn ag iarraidh athruithe san Acht bunúsach, 1979. Chuala an Teachta McGinley sin go minic. Chuala mé féin é. Arís agus arís eile seasann an tAire Stáit suas agus deir sé "Níl aon iarratais faighte ag mo oifig nó ag mo Roinn chun aon athrú a dhéanamh san Acht 1979." Cé aige a bhfuil an fhírinne? Ceapaim féin go bhfuil an fhírinne, b'fhéidir, ag an Aire, nó ní labhródh sé de ghnáth. Tugann sé eolas dúinn anseo. Mar sin, má tá seisean ceart, cén fáth go bhfuil muintir Údarás na Gaeltachta nach bhfuil tofa ach ag a bpáirtí féin ag rá go poiblí ar Raidió na Gaeltachta go bhfuil leasuithe san Acht iarrtha acu? Anois, tháinig an ASTMS, ceann do na ceardchumainn atá taobh istigh den Údarás, na daoine atá ag obair san Údarás, os comhair an Choiste um Chomhlachtaí Stáit, cúpla bliain ó shin — ceapaim go raibh sé i 1982 — agus ba mhaith liom an sliocht seo a léamh amach, mar tá sé an-suimiúil ar fad:
3.1 Difficulties are being created for the Údarás because of the lack of definition in the Act and its wording and the lack of logic in the way the subparagraphs were put together.
3.2 There is no aim specified for the Údarás anywhere in the Act. Why is the Údarás there? What is its basic responsibility?
3.3 One would expect that the Act would start with the basic aim e.g. "The Údarás is being established to develop the Gaeltacht linguistically, economically..." and after that the functions of the Údarás towards the achievement of that aim would then be specified e.g. to create new employment in the Gaeltacht, etc.
3.4 Because of the lack of logical sequence:
(a) there are obligations on the Údarás (to preserve and promote Irish) without its having been given functions or powers to undertake the same and
(b) there are functions given to it e.g. "The Údarás shall control industries" without its being said why they are to be so controlled and similarily there are powers given to the Údarás e.g. "The Údarás may expand "industry" ... without any previous aim being stated.
Céard atá á dhéanamh faoi láthair faoin Acht bunúsach 1979? Agus, ceist bheag faoi sin, an bhfuil leasú ar bith in aigne éinne faoi 1992 agus an Ghaeltacht? An mbeidh aon leasú san Acht bunúsach chun a chur ar chumas oifigigh an Údaráis pleananna a chur le chéile agus a chur go dtí an Eoraip? Mar shampla, faoin aighneacht atá á cur isteach, "Within Europe" faoi láthair, faoi chúrsaí réigiúnacha, ón Stát láir, tá sé ráite go mbeidh "sub-national submissions". Níl aon aitheantas dearfa do chuid de na Gaeltachtaí. Níl siadsan, mar shampla, ag cur moladh ar aghaidh a bhainfeadh go díreach le riachtanais na Gaeltachta. I 1986, sa bhliain sin amháin, d'fhág trí chéad duine Leitir Mealláin, áit bheag. Agus na himpleachtaí don sórt ráta imirce sin?
Tá an ráta imirce sna Gaeltachtaí faoi láthair i bhfad níos déine ná mar atá sé sa chuid eile den tír. Ní hé amháin go bhfuil daoine ag fágáil na háite. Mar shampla, Magh Chuilinn, trí mhí ó shin d'fhág cúigear déag gasúr i ndeireadh seachtaine amháin. Tá clanna ag fágáil na Gaeltachta arís, daoine a tháinig ar ais i 1971. Tá an ráta dífhostaíochta i bhfad níos measa. Tá an ráta bochtanais i bhfad níos measa. Anois, aon uair fáiltím roimh airgead breise a thabhairt do Údarás na Gaeltachta, ach tá sé níos soiléire domsa nach bhfuil an tAcht bunúsach in oiriúint do na riachtanais atá ann faoi láthair. Tá sé soiléir domsa chomh maith, mar shampla, faoin rud a dúirt an Teachta Quill faoi chúrsaí teilifíse, gur chóir an t-airgead atá geallta don Ghaeilge agus don Ghaeltacht faoi chúrsaí cumarsáide a thabhairt do dhream ar nós an Údaráis, dream atá freagrach don Teach seo, do choiste an Tí seo, agus é a chaitheamh ar an scéim atá curtha os comhair na ndaoine tofa ag meitheal Gaeltachta atá ag iarraidh Teilifís Ghaeltachta a bhúnú, in áit teilifís Ghaeilge. Agus ba chóir sin a dhéanamh, agus tá freagracht ag baint leis an gcaiteachas. Ach i ngach gné den saol ceapaim féin nach bhfuil, ar lámh amháin, a dhóthain iúil ar chumhachtaí breise ag an Údarás, agus tá cumhachtaí breise ag teastáil ón Údarás. Mar shampla, fad is atáimid ag caint anseo, tá muintir Árann gan aon chóras taistil don mhórthír. Tá an Naomh Éanna imithe, agus deichniúr caite as obair. Bhí mé ag cruinniú i gCill Rónáin cúpla seachtain ó shin, agus bhí fear ag rá liom go gcosnaíonn sé £80 chun cailín beag a thabhairt go dtí ortafhiaclóir i nGaillimh. Deir an tAire, an Teachta Wilson, go bhfuil sé ag cur an cás ar aghaidh go dtí an Eoraip — an “European bucket”, mar a thug duine éigin air. Gach moladh don Eoraip anois. Tá dualgaisí leagtha síos sna hAchtanna lompair go gcaithfidh go mbeidh córas taistil ag muintir na n-oileán go dtí an mórthír agus mar sin de.
Anois déanfaidh mé tagairt do chúpla rud an-bheag, mar is beag am atá fagtha agam. Mar shampla, na cumhachtaí breise atá i gceist agam faoi Acht 1979, mhol Risteard Ó Maolchatha agus an coiste rudaí áirithe i 1926 i dtuarascáil a chosain £622 agus a rinne cur síos iomlán ar an nGaeltacht. Tháinig an t-uafás tuarascála eile amach ina dhiaidh sin. Chosain siad i bhfad níos mó agus bhí siad i bhfad níos tanaí, ach tá na moltaí bunúsacha i dtuarascáil 1926 ann. Ba chóir plean cuimsitheach a thabharfadh le chéile cúrsaí sóisialta, eacnamaíochta, sláinte, tithíochta agus leasa shóisialaigh agus sraith ama a leagan amach chun na moltaí a chur i gcrích. Ba chóir go mbeadh an misneach ag Aire na Gaeltachta, má tá sin ann, cumhachtaí a bhaint fiú amháin, ó na comhairlí contae agus iad a thabhairt don Údarás. Ach deirim arís é, an locht bunúsach ná an tAcht atá i bhfeidhm ag Údarás na Gaeltachta. Ní chuireann sé ar a gcumas, agus níl a ndóthain airgid acu, freastal ar riachtanais mhuintir na Gaeltachta mar atá siad faoi láthair.
A Chathaoirligh, go raibh maith agat as ucht an fhoighid a thaispeáin tú dom, ach ba mhaith liom críochnú ar an gcaoi inar thosaigh mé. An cur i gcéill faoi úsáid na Gaeilge sa Teach seo, caithfimid deireadh a chur leis, mar níl éinne dáiríre a sheasann suas agus a chaitheann cúpla focal do na "sicíní" ón nGaeltacht. Ag an am céanna caithfidh muidne atá ag smaoineamh ar an rud le fada, leanúint ar aghaidh san áit bhréagach seo, i leith na Gaeilge.